Vagan Cave, Republika Srpska – Vaganska pećina, Republika Srpska

Vaganska pećina, po bogatstvu i koncentraciji pećinskog nakita, jedna je od najatraktivnijih pećina Republike Srpske. Ulaz u pećinu nalazi se kod sela Vagan, u blizini magistralnog puta Šipovo-Kupres, na 920 metara apsolutne visine. Od magistralnog puta udaljena je samo 300 metara, što je, pored bogatstva pećinskog nakita, uslovilo da se ideja o turističkom uređenju pećine pojavi vrlo rano. Pećina je oduvijek poznata kod lokalnog stanovništva, koje od davnina dovodi stoku i drži je u ulaznom dijelu. Prva istraživanja Vaganske pećine napravljena su 1969. godine. Zdravko Marijanac i Jovan Petrović pregledali su lako prohodne dijelove pećine, a dvije godine kasnije izvedena su ozbiljna istraživanja. Ekipa istraživača: Ž. Bogdanović, D. Bugarski, Z. Marijanac, i J. Petrović ispitala je morfogenezu pećine, napravila plan i profil i fotografski snimila najkarakterističnija mjesta. Završna istraživanja Vaganske pećine uradio je Radenko Lazarević 1980. godine sa speleolozima iz valjevskog Društva istraživača „V. M. Manda“ i napravio projekat za turističko uređenje pećine, koji je, do kraja te godine, ponuđen opštini Šipovo.

Speleomorfološki, Vaganska pećina sastoji se od sedam dvorana i kanala koje je imenovao Radenko Lazarević, tokom svojih istraživanja, poštujući istoriju i običaje ovog kraja: „Čobanska dvorana“, „Lisičiji kanal“, „Galerija Simele Šolaje“, „Janjski kanal“, „Svečana dvorana“, „Ponorski kanal“ i „Dvorana Rade Marijanca“. Ukupna dužina svih kanala pećine je 420 metara. Pećina je morfologijom i dužinom kanala manji speleološki objekat, koji obiluje raznim formama pećinskog nakita. Od akumulativnih oblika ovdje se mogu vidjeti veliki, masivni pećinski stubovi različitih dimenzija, stalaktiti, stalagmiti, salivi i travertinske kade. Boja nakita kreće se u rasponu od bijele, crvenkaste, do sive i crne, koja je najzastupljenija. Najatraktivnija dvorana pećine je „Svečana dvorana“, koja je svojom dužinom od 58 metara najveća u Vaganskoj pećini. Prema ideji Radenka Lazarevića, predviđeno je da se atraktivno bogatstvo oblika pećinskog nakita ove galerije iskoristi za jednu posebnu namjenu – za svečano vjenčavanje mladenaca uz prisustvo više vjenčanih parova. Tako su neki pećinski stubovi, iz ove dvorane, već dobili nazive adekvatne ovoj ceremoniji: „Janjske nevjeste“ (grupa pećinskih stubova ispred kojih bi se odvijao sam ceremonijal vjenčavanja). Forme pećinskog nakita u ostalim dvoranama Vaganske pećine, takođe, dobile su imena prilagođena njihovim oblicima: „Posejdon“, „Titan“, „Krajiška vila“, „Sova na panju“… Speleogenetski, Vaganska pećina nastala je radom ponorskih voda kupreškog polja i planine Vitorog. Prema Radenku Lazareviću (1999), podzemni kanali Vaganske pećine samo su manji dio velikog podzemnog sistema, koji je nastao vertikalnim spuštanjem rijeke Janj, iza koje su preostali suvi podzemni kanali raspoređeni u više nivoa. Visinska razlika između najstarijeg nivoa rijeke Janj (Vaganska pećina) i sadašnjeg mjesta vrela Janja je 307 metara. Između ovih nivoa su, prema Lazareviću, preostali podzemni hodnici dugi i do 60 kilometara, od kojih je Vaganska pećina samo kratak izvorski potez jednog velikog pećinskog sistema. Vaganska pećina trenutno je jedna od dvije pećine Republike Srpske za koje postoji plan za turističko uređenje. Po projektu, predviđeno je da se izgradi put do pećine, parking, biletarnica, ugostiteljski objekat, a u unutrašnjosti betonira staza, te da se postavi specijalna hladna rasvjeta. Staza u pećini predviđeno je da bude, u zavisnosti od sprovođenja projekta, duga 372 ili 324 metra.